Ülkemizde yayınlanan ilk armatür standardı TS6 Musluklar isimli standart olup 1961 yılında Alman DIN standartları esas alınarak hazırlanmış ve yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu standard , sadece musluklar ( uzun, kısa ve çamaşır muslukları) ile ilgili hükümler içerdiği için zaman içerisinde yetersiz kalmış ve 1976 yılında TS325 Bataryalar isimli standart yayınlanmıştır. Günün şartları altında sadece iki volanlı ürünleri tanımlayan standarda bilahare miks bataryalarla ilgili bir kaç ibare ilave edilmiştir. Günün gelişen şartlarına bağlı olarak TS6 standardı 13 defa, TS325 standardı ise 6 defa revizyon görmüştür.
90 lı yılların sonunda AB ülkeleri teknik mevzuatta ortak uygulamaya geçme çalışmalarına başlamışlar ve daha önce her ülkede ayrı ayrı uygulanmakta olan standartların yerine EN (European Norm) standartları hazırlanarak peyderpey yürürlüğe konulmaya başlanmıştır. Ülkemiz de bu çalışmalara uzak kalmamış ve AB teknik müktesabatına uyum çalışmaları çerçevesinde armatür ile ilgili EN standartları birebir tercüme edilerek TS standardı olarak yayınlanmaya başlanmıştır. Özellikle 2002 yılında AB ye uyum çalışmalarının hız kazanması üzerine konuyla ilgili EN standartları da ülkemizde yürürlüğe konulmuştur.
Şu anda yürürlükte olan ve sektördeki ürünleri belirleyen ana standartlar şunlardır :
Bu yazıda su armatürleri ile ilgili standartlar konu edildiği için TS EN 200 ve TS EN 817 dışındaki standartlara değinilmeyecektir.
Sektörü belirleyen iki standart olan TS EN 817 ve TS EN 200 standartları, 1997 yılında EN standartlarından birebir tercüme edilerek yayınlanmışlar ve Türk standardı halini almışlardır. Bu iki standart, TS6 ve TS325 standartlarının 2001 yılında iptal edilmeleri ile zorunlu standart olarak uygulamaya girmişlerdir. Ancak AB müktesabatına uyum çerçevesinde 2010 yılında zorunluluk uygulamaları kaldırılmış ve standartlar gönüllülük esasına göre uygulamaya başlanmıştır.
Şimdi bu iki ana standarda ve içerdiği hükümlere biraz daha yakından bakalım:
Tek kumandalı (miks ) armatürleri kapsar. Yerini aldığı TS 325 standardı ile önemli farklılıklara sahiptir. Öncelikle boyutsal konuda bir çok farklılık bulunmaktadır. TS 325 açma kapatma mekanizmasının yuva ölçüleri, gövde et kalınlığı, vb bir çok konuda detaylı ölçüler belirmektedir. TS EN 817 standardı ise bu noktalarda üreticiyi tamamen serbest bırakarak armatürlerin duvar tesisatına ve lavabo ile evye üzerine bağlantı ölçülerini ön plana alır ve bu ölçüleri standartlaştırmaya çalışır. Bu yaklaşım ile lavabo ve evyelerle ilgili standartlarda da lavabo ve evye üzerindeki armatür bağlantı detaylarında da paralel ölçüler verilmektedir.
Standardın 5.2 maddesi armatürlere uygulanan yüzey kaplamaları ile ilgili olarak TS EN 248 sayılı standarda atıf yapmaktadır. TS EN 248 standardı ise , metalik kaplama yapılmış parçalar üzerine uygulanacak korozyon testlerini tarif etmektedir. Burada dikkat çeken husus , eski TS ve DIN standartlarında yüzey kaplamaları için belirli kaplama kalınlığı değerleri verilmesine rağmen TS EN 817 ve TS EN 248 in bu şartı kaldırmış olmasıdır. Yeni yaklaşımda kalınlık şartı yerine kaplama performansının ön plana çıkartılması hedeflenmekte ve kaplama konusunda yeni gelişebilecek teknolojilere uyum sağlamak maksadı göz önünde tutulmaktadır.
İki standart arasındaki ikinci önemli fark, armatür açma kapama mekanizmaları konusunda görülmektedir. TS 325 zamanın şartlarına uygun olarak çift volanlı ürünler esas alınarak hazırlanmış ancak sonradan tek kumandalı armatürlerin yaygınlaşması ile standart revize edilmiş ve armatürün tek kumandalı olarak da üretilebileceği hükmü standarda ilave edilmiştir. Ancak TS 325 bu hükme karşılık tek kumandalı bataryalar ile ilgili fazla bir hüküm getirmemiştir.
Oysaki TS EN 817 tamamen tek kumandalı ürünlere yönelik olarak hazırlanmıştır. Dolayısı ile bu tarz mekanizmalarla ilgili bazı detaylı testler tarif eder. Öncelikle açma kapama mekanizması ( kartuş) ömür deneyi oldukça detaylı bir deneydir. Bu deneyde armatür özel bir test makinasına bağlanarak açma kapama mekanizmasına 11 hareketten oluşan özel bir çevrin 70 000 defa uygulanır.
Bu çevrim esnasında kartuşa 3 defa açma ve kapama hareketi ile 5 defa yanal hareketler uygulanır. Dolayısı ile test süresince kartuş 3x70 000 = 210 000 defa açılıp kapanmış olur. Açma kapama kolunu hareket ettirmek için gerekli moment, deneyin hiç bir anında 3 Nm yi geçmemelidir. Bu çevrim deneyi sonunda armatür , 16 bar, 4 bar basınçta sızdırmazlık testi ile çapraz akış testine tabi tutulur ve testleri başarıyla geçmesi istenir.
Açma kapama mekanizması yani kartuş ile ilgili bir diğer test ise mekanik dayanıklılık testidir. Kartuşlar büyük bir çoğunlukla plastik malzemeden üretildikleri için plastik malzemenin mekanik mukavemetinin belirli bir değeri sağlaması gereklidir. Bu maksatla kartuş üzerine 6 Nm lik bir moment uygulanır.
TS EN 817 standardının getirdiği önemli değişikliklerden birisi de kartuşun sıcaklık hassasiyetinin kontrol edilmesi hükmüdür. Standardın 10.7 maddesi bu deneyi detaylı olarak tarif eder. Bu deney ile kartuş içerisinde tasarım ve imalat aşamalarında oluşabilecek boşlukların yol açacağı hareket dengesizliği incelenir. Açma kapama kolunun küçük bir hareketinde, kartuş içerisindeki parçaların boşluklarına bağlı olarak su sıcaklığının aniden ve dikkate değer derecede değişmemesi gerekir. Bu maksatla kaçma kapama kolunun tam soğuk pozisyondan 34 °C, 38°C, 44°C ve tam sıcak pozisyona gidişi esnasındaki deplasmanları hesaplanır. Bilahare aynı hareket , tam sıcak pozisyondan tam soğuk pozisyona geçiş esnasında aynı derecelerdeki deplasmanları hesaplamak üzere tekrarlanır. Kolun gidiş hareketi ile geri dönüş hareketi esnasında belirli derecelerdeki deplasmanların birbirine yakın olması standardın gereğidir.
TS EN 817 standardı eski standarttaki sızdırmazlık testlerine yeni bir sızdırmazlık testi ilave etmektedir : Çapraz akış testi. Bu test ile sıcak su ve soğuk su bölmelerininin birbirine olabilecek su kaçakları kontrol edilmektedir.
TS EN 817 standardının 12.2 maddesi banyo armatürlerinin yön değiştirici mekanizmalarına 30 000 defa hareket ile ömür deneyi tarif ederken 12.3 maddesi lavabo ve mutfak armatürlerindeki boru çıkış uçlarının ömür deneylerini tanımlar. Boru çıkış uçlarının su çıkış ağzına boru boyuna bağlı olarak 1 kg veya 2 kg lık bir yük bağlanarak boru 80 000 defa sağa-sola hareket ettirilir. Hem yön değiştirici ve hem de boru çıkış ucu ömür deneylerinden sonra armatüre 16 bar basınç uygulanarak sızdırmazlığın sağlandığı kontrol edilmelidir
TS EN 817 standardının getirdiği en önemli deney ise akustik ölçümüdür. Bu deney standardın 14. maddesinde tarif edilir. Buna göre su akışı esnasında armatürün iç yapısında oluşan türbülansın meydana getirdiği gürültü seviyesi belirlenir. Buna göre;
Bu standarda daha önceki TS 6 ve TS 325 sayılı standartların birleşimi denebilir. Bu standart hem muslukları ve hem de çift volanlı armatürleri kapsamaktadır.
TS EN 200 standardı , boyutsal özellikler açısından TS EN 817 standardı ile aynı yaklaşım içerisindedir. Bu standardın en önemli farkı, doğal olarak, açma kapama mekanizmasının ( salmastra grubu) ömür deneyindedir. Standardın 12. maddesinde tarif edilen bu deney, salmastra grubunun 200 000 defa çama kapama hareketine tabi tutulmasını ve bu deney sonunda da sızdırmazlık testlerinden başarıyla geçmesini öngörür.
TS EN 200 standardında tanımlanan sızdırmazlık, debi ölçümü, yön değiştirici testleri, boru çıkış ucu testleri, akustik testler, vb TS EN 817 ile tamamen aynıdır.
Diğer uluslararası standartları incelemeye geçmeden önce uygulamada karşımıza çıkan bir noktayı da belirmekte yarar görüyorum. Ülkemizde ilgili ürün standartlarına göre standarda uygunluk belgesi almak istenildiğinde standardın ön gördüğü bütün testler TSE tarafından yapılmakta ve devamında da standarda uygunluk belgesi yine TSE tarafından verilmektedir. AB ülkelerinde ise çeşitli bağımsız test laboratuvarları mevcut olup standarda uygunluk belgesi almak isteyen bir firma bu laboratuvarlardan birisi ile çalışarak standardın ön gördüğü bütün testleri yaptırabilir. Bilahare , akredite olan bu test laboratuvarından aldığı test raporları ile belgelendirme kuruluşuna başvurarak standarda uygunluk belgesine ulaşabilir.
Buraya kadar Türkiye ve AB ülkelerinde uygulanmakta olan armatür standartlarını ele aldık. Şimdi biraz da dünyanın önemli armatür pazarlarından bir diğeri olan ABD pazarındaki standart uygulamalarını inceleyelim.
ABD de su armatürleri ile ilgili temel standart ASME A112.18.1 standardıdır. Bu standart ASME ( American Society of Mechanical Engineers ) ve CSA ( Canada Standards Association ) tarafından ortaklaşa hazırlanmıştır ve hem ABD de ve hem de Kanada da uygulanmaktadır. Standart Kanada'da CSA B125.1 numarası ile yayınlanmış ve uygulanmaktadır.
AB ülkelerindeki uygulamanın aksine bu standart;
Kapsam konusunda AB standartlarından oldukça farklı bir yaklaşım gösteren ASME A112.18 standardı armatürlere uygulanan kaplamalar ve kaplamalarla ilgili testler konusunda da AB standartlarındakinden çok daha detaylı hükümlere sahiptir. Metal parçalar üzerine uygulanan kaplamalar ve plastik malzeme üzerine uygulanan kaplamalarla ilgili ayrı ayrı testler tanımlayan ASMEA112.18 standardı;
A112.18 standardında tanımlanan basınca dayanıklılık testi , AB ülkeleri standartlarına göre daha zor şartlar getirmektedir. Zira AB standartlarında bu test 25 bar basınçta yapılırken ASME A112.18 standardında bu test için 34,5 bar değeri istenmektedir.
İki standart arasındaki bir diğer farklılık da debi değerleri ile ilgilidir. AB ülkeleri standartlarında debi değerleri için sadece minimum değer belirtilirken ASME standardı banyo armatürlerinde minimum debi değeri, lavabo ve evye armatürlerinde ise maksimum debi değerini belirtir. Standart, umuma açık yerlerde ( kamu kuruluşları, AVM, istasyon, vb) kullanılan lavabo armatürlerinde evlerde kullanılan lavabo armatürlerinden daha düşük bir debi değeri vermektedir.
ASME A112.18 standardı ömür deneylerinde , banyo armatürleri için 250 000 çevrim, lavabo ve evye armatürlerinde ise 500 000 çevrimlik bir test tanımlar. Buradaki çevrim AB ülkeleri standardından daha farklıdır.
ASME A112.18 standardının 5.9 maddesi ters akışı önleme sistemleri ve check valflerle ilgili muhtelif testlerle ilgili hükümler içerir. Takibeden maddelerde ise bahçe muslukları ve armatürlerin bağlantı elemanları ile ilgili mukavemet testleri detaylı olarak tanımlanmaktadır.
ASME A 112.18 daha geniş bir armatür grubunu kapsadığı için standardın 5.12 maddesinde el duşu ve duş başlıkları ile ilgili testlere yer verilmektedir. ABD de mutfaklarda spiralli mutfak bataryası kullanımı AB ye göre daha yaygın olduğu için el duşu testleri standart içerisinde önemli bir yer tutmaktadır.
ASME A112.18 standardı ile AB ülkelerindeki EN 200 ve EN 817 arasındaki bir diğer önemli farklılık da armatürlerin gürültü seviyelerinin(akustik) ölçümü konusundadır. AB ülkelerinin standartlarında bu konu var olmanın yanısıra EN ISO 3822 sayılı standarda atıf yapılmakta ve bu standart gürültü ölçümü için oldukça detaylı bir laboratuvar ortamı ve donanımı tarif etmektedir. ABD ve Kanada standartlarında ise gürültü ölçümü ile ilgili hiç bir hüküm bulunmamaktadır.
